صیح جمعه بود. رفتم سوار تاکسی های خطی (...) - ولیعصر شوم. یک تاکسی بیشتر نبود. من هم قرار داشتم و عجله. تا رسیدم راننده که مرد میانسالی بود گفت:
- باید وایسی تا پر شه ها! نگی پنج دقیقه بعد بیایم بریم!
با تعجب گفتم:
- بله آقا. خب طبیعی ه. خط ه. باید وایسم پر شه دیگه.
گفت:
آخه یه خانمه الان کلی بلبشو درست کرد. بیست دقیقه وایساد کسی نیومد داد و هوار راه انداخت که تا کسی وایسیم؟ وقت من ارزش داره. و اینا. انگار وقت ما از توی جوب پیدا شده که خالی راه بیفتیم!
نخواستم وارد بحث بیشتر شوم. گفتم:
- نه دیگه. حق با شما بوده. باید وایساد تا پر شه.
چند دقیقه ای کنار تاکسی ایستادم تا کسی بیاید. که آمد. دختری جوان بود و نشست جلو. و بعدتر خانم میانسالی. تا رسید گفت:
- ا؟ یه نفر دیگه میخاد؟ اه!
سر تکان دادم.
دوباره چند دقیقه بعد زیر لب گفت:
- خب اومدیم کسی نیومد! باید تا شب وایسیم؟
خواستم جواب بدهم. اما حوصله نداشتم. دوباره سر تکان دادم.
ده دقیقه ای ایستادیم اما نفر سوم نیامد. و بعد قضیه پیچیده تر شد: دو نفر خانم دیگر با هم آمدند! حالا باید چه میکردیم؟ یا باید یکی از ما از نوبتش انصراف میداد و آن دو خانم مینشستند و ماشین میرفت، یا اینکه باید باز می ایستادیم تا یک تک نفری بیاید. ظاهرن هیچکدام از ما حاضر نبود چنین کاری کند و از حقش بگذرد. کار گره خورده بود و ماشین و راننده و ما همه گیر کرده بودیم.
چند دقیقه بعد، وضع بدتر هم شد: یک تاکسی دوم هم آمد! دو مسافر خانم آخر رسیده که چاره ای نداشتند رفتند و سوار ماشین دوم شدند و منتظر شدند ببینند چه میشود. خانمی که بیتاب بود و نفر سوم بود، رو به من کرد و گفت:
- بیایید بریم سوار اون ماشین بشیم و بریم.
تا این را گفت و به سمت تاکسی دوم رفت، دختری که نفر دوم بود به اعتراض پیاده شد و گفت:
- خانم کجا؟! من جلوتر از شمام! من و این آقا باید سوار شیم!
قضیه خیلی پیچیده شده بود. یک گره کور درست شده بود. هیچکس نه میخواست کرایه نفر اضافه را بپردازد و نه میخواست از حق جلوتر بودن خودش بگذرد چون باید برایش هزینه ای میپرداخت (منتظر ماندن بیشتر در گرما برای مدتی نامعلوم).
در اینجا راننده ماشین دوم وارد صحنه شد و گفت:
- خب بی زحمت اون کرایه نفر چهارم رو دنگی بدین به راننده تا برین.
ما به هم نگاه کردیم. و سری به علامت مثبت تکان دادیم و سوار شدیم و تاکسی رفت. گره باز شد.
***
این موقعیت ظاهرن ساده، برای من دانشجوی جامعه شناسی، موقعیت معنادار و خاصی بود:
تمام قراردادهای اجتماعی و هنجارهای مربوط به این موقعیت (سوار تاکسی شدن) - که در شرایط عادی تسهیلگر بودند- در روز تعطیل و این موقعیت خاص، نه تنها کمکی به باز شدن گره نمیکردند که گره را کورتر کرده بودند: حق مبتنی بر تقدم در صف، حق راننده ی خطی برای پر شدن ماشین ش در ابتدای خط و حق مسافران برای پرداخت کرایه ی مصوب و نه بیشتر.
در چنین وضعیتی چه چیزی میتواند گره را باز کند؟ اخلاق. اخلاق به عنوان روغن روابط اجتماعی و چرخ دنده های تعامل. اخلاق به معنای اعم: گذشت از حق خود به نفع دیگری. در نظر گرفتن دیگری. اما این متغیر غایب بود. هیچکس اخلاقی عمل نمیکرد. نه مسافران، نه راننده ها. همه تمام "حق مبتنی بر قرارداد اجتماعی" خود را به صورت تمام و کمال مطالبه میکردند. همه بیشترین سود را میخواستند و به کمتر از آن رضایت نمیدادند: مسافران به استفاده از نوبت و تقدمشان، به سریع تر رسیدن و رانندگان به تمام کرایه با چهار مسافر.
این مثالی از وضعیت کلی بخش ها و لحظه های قابل توجهی از جامعه ی ماست: آمارها و تحقیقات نشان میدهند که اخلاق در بسیاری ابعاد و حوزه های جامعه در حال افول است. جامعه ی خاص گرای فردگرا. جامعه ی روز به روز خودخواه تر. جامعه ای که دارد از حالت یک ما" خارج میشود و به توده ای انبوه از "من"ها تبدیل میشود که فقط در کنار هم قرار گرفته اند و بس. و قراردادهای اجتماعی نمیتوانند به تنهایی از پس چنین شبکه های پیچیده ی روابطی بربیایند. آن هم در جامعه ای که خود آن قراردادها از استحکام جدی برخوردار نیستند و به راحتی دور زده می شوند (به حرکت خانم نفر سوم که میخواست با دعوت از من، خانم نفر دوم را دور بزند و خودش سوار ماشین شود توجه کنید.)
اما در این میانه یک راه دیگر نیز وجود داشت: پیدا کردن راه حلی میانه. راه حلی که نه سود همه ی کنشگران و بازیگران در صحنه، که بخشی از آن را تأمین کند. یک بازی "تقریبا" برد - برد. اما نه کاملاً. پیشنهاد راننده ی دوم چنین موقعیتی بود: جایی که هر کدام از ما نه یک کرایه ی کامل اضافه (باخت کامل) که یک کرایه ی یک سومی باخت نسبی) را پرداختیم اما یک سود قابل توجه (زودتر به مقصد رسیدن و پایان انتظار) را به دست آوردیم. راننده هم که به تمام آنچه میخواست رسید.
این پیشنهاد میانه را میتوان در سطح کلان نیز دید: جایی که مثلاً در انتخابات اخیر، هاشمی و خاتمی و بسیاری از روشنفکران از یکسو و حاکمیت از سوی دیگر، با انتخاب راه حل میانه - که نه انتخاب خاتمی و هاشمی (باخت برای حاکمیت؟) و نه انتخاب جلیلی (باخت اصلاح طلبان و بخشهای مهمی از جامعه) - بلکه انتخاب "روحانی" بود، گره را باز کرد. یک بازی تقریباً برد - برد.
***
وقتی در چنین موقعیتی قرار گرفتم، حس کردم چقدر چیزهایی که خوانده ایم واقعاً به درد میخورد: آزمایشهای نقض کننده گارفینکل، نظریه بازی (Game Theory)، نظریه مبادله و خیلی چیزهای دیگری که از استادان دیده و نادیده مان آموختیم. و باز طعم و لذت دانشجوی جامعه شناسی بودن را احساس کردم. جای درستی آمده ام.
پانوشت یک: به نظرم جامعه شناسی که بالکل تلویزیون نگاه نکند، ماهی یک بار اتوبوس سوار نشود، بوی عرق کارگرهای فصلی سر میدان را نشناسد، توی فشار مترو ماهی یک بار غرغرهای مردم را نشنیده باشد، نداند که اخیراً تاکسی خطی انقلاب تا خانه شان چقدر نرخش گران شده، جامعه شناس این جامعه نیست. و در واقع شاید بشود گفت که "جامعه"شناس نیست. هر چقدر هم با کمالات، هر چقدر هم خلاق، هر چقدر هم پر مطالعه. برای من، بخش مهمی از جامعه شناسی، «میدان» است. به معنای اعم. جامعه شناسی که ارتباطش با میدان قطع شده باشد، در بهترین حالت، یک نظریه پرداز اجتماعی است. یک فیلسوف اجتماعی. یک متفکر اجتماعی. اما نه «جامعه شناس».
پانوشت دو: این چند وقت عجیب حس میکنم ذهنم قبراق است. گاهی خودم تعجب و حتی وحشت میکنم که چطور هر چیز کوچکی را میگیرد و ورز میدهد. همیشه اینطور نمیماند. حس میکنم ذهنم به اوج کارایی اش رسیده یا نزدیک شده. این هم خوب است و هم بد. خوب است چون چنین امکان غنیمتی پیدا کرده و بد است چون تولیدی ندارم. چون هنوز نتواستم خودم را در موقعیت تولید قرار دهم. این یعنی هرز رفتن. این یعنی بالاترین سرمایه سوزی. این مغز قبراق، همیشه اینطور نمی ماند. باید زودتر زمینه سازی ها را تمام کنم و به کارش بگیرم..
