Այստեղ հերթական անգամ կփորձեմ ռունաներին նվիրված առավել ամբողջական հայալեզու ռեսուրս ստեղծել: Պատմական մասը հիմնականում հենված կլինի Վիկիպեդիայի վրա, իսկ պրակտիկ մասի համար ավելի լուրջ աղբյուրներից կօգտվեմ՝ դրանք սեփական նյութերով դրանք լրացնելով:
Ռունաները գերմանիկ ծագման լեզուների այբուբենն են եղել մինչև քրիստոնեացմանը զուգահեռ լատինականներով փոխարինվելը: Բացի դրանից, նրանք կիրառվել են նաև դիվինացիայի (գուշակության) ու մոգության մեջ:
Ռունաները այբուբեն են կազմում: Սկանդինավյան տարբերակում այն կոչվում է Ֆութարկ (առաջին վեց ռունաների համար՝ Ֆեհու-Ուրուզ-Թուրիսազ-Անսուզ-Րայդո-Կաունան), իսկ անգլո-սաքսոնականում՝ Ֆութօրկ (նույն սկզբունքով, բայց հին անգլիական հնչյունափոխությամբ):
Ամենահին ռունագրությունները թվագրվում են մ.թ. 150 թվականի կողմերը:
Դանիայի Ֆունեն կղզում գտնված այս սանրը հայտնի ամենահին ռունագրություններից մեկն է պարունակում (մ.թ. 150-200 թթ), որը կարդացվում է «Հարյա» (տղամարդու անուն է):
Ամենահայտնի ռունային այբուբեններն են Ավագ Ֆութարկը, Հին Անգլիական Ֆութօրկն ու Կրտսեր Ֆութարկը: Կրտսերն իր հերթին բաժանվում է երկարաճյուղ ռունաների (հաճախ անվանում են «դանիական ռունաներ», թեև կիրառվում էին նաև Շվեդիայում ու Նորվեգիայում), կարճաճյուղ կամ «Ռյոկ» ռունաների (որոնց անվանում են նաև «շվեդո-նորվեգական», թեև կիրառվում էին նաև Դանիայում) ու Հելսինգե (անառանցք) ռունաներ:
Ռունային այբուբենների ծագումն անորոշ է: Ավագ Ֆութարկի շատ ռունաներ հիշեցնում են լատինական այբուբենի տառեր, բայց առավել մոտիկ են մ.թ.ա. հինգերորդից առաջին դարերում կիրառվող հյուսիս-իտալիկ այբուբեններին ու հին իտալիկ այբուբենին: Համեմատության համար որպես օրինակ վերցնենք աջ կողմի արձանագրությունն. այն ոչ թե սկանդինավյան, այլ հյուսիս-էտրուսկական ծագում ունի: Կարդացվում է աջից ձախ:
Ավագ Ֆութարկ
Ավագ Ֆութարկը կազմված է 24 ռունաներից, որոնք հաճախ բաժանվում են երեք «աեթների»՝ ությակների: Ռունաների անունները վերականգնված են պրոտո-գերմանիկ լեզվի միջոցով՝ հենվելով նրա վրա, թե ինչ անուններ էին տրվում համապատասխան ռունաներին ավելի ուշ ռունային այբուբեններում, ռունային բանաստեղծություններում, ինչպես նաև գոթական այբուբենի տառերի անունների միջոցով:
Ովքեր ցանկանում են ռունաներով գրել սովորել, կարող են տետր վերցնել ու կարդալուն զուգընթաց արտագրել բերվող ռունաները:
Իսլանդական ու նորվեգական ռունային երգերը, ցավոք, պատմում են միայն 16 ռունաների մասին: Գիտնական-ռունոլոգների կողմից առավել կանոնիկ է ընդունված համարել իսլանդական ռունային երգը, որը թվագրվում է 15-րդ դարին ու, չնայած լինելով առավել երիտասարդ, ամենականոնակարգվածն է: Քանի որ աշխատանքը նպատակ ունի դառնալ ռունաների մասին գիտելիքի լուրջ աղբյուր, համապատասխան ռունաների համար կբերվեն ինչպես ռունային երգի համապատասխան մասի օրիգինալ տեքստը, այնպես էլ թարգմանությունը: Թարգմանության վրա մի քիչ վստահ չեմ՝ անգլերենից եմ փոխադրում, եթե սխալներ գտնեք, ասեք:
Առաջին աեթ
Անունը. Fehu/Ֆեհու
Հնչողությունը. [f]
Նշանակությունը. «Հարստություն», «անասուններ» (եղջերավոր, ոչ թե օլիգարխ)
Ֆեհուն ներկայացնում է հարստություն, ավելի կոնկրետ՝ շարժական հարստություն: Հին սկանդինավյան ցեղերի մոտ մարդու հարստությունը հաճախ չափվում էր անասունների գլխաքանակով: Եթե նայեք ռունայի պատկերին, կովի կոտոշներ կտեսնեք:
Այս ռունան խիստ կանացի է, կապված լինելով պտղաբերության աստվածուհի Ֆրեյայի հետ: Ֆրեյային հաճախ անվանում էին «syr», ինչը նշանակում էր «հասուն էգ խոզ», իսկ խոզերը սուրբ էին՝ պտղաբերության հետ կապված լինելով:
Հին նորվեգական ռունային բանաստեղծությունը խոսում է նաև ֆեհու ռունայի բացասական կողմի մասին, հիշեցնելով, որ «հարստությունը պառակտում է գցում մտերիմների միջև, գայլը թափառում է անտառում»:
Ֆեհու ռունան կապված է կրակի հետ, լինելով այն նախնական կրակը, որը հանդիպեց սառույցին, որպեսզի ստեղծի Աուդհումլա սրբազան կով-նախամորը:
Ֆեհու ռունան հին իսլանդական ռունային երգի մեջ.
| Fé er frænda róg ok flæðar viti ok grafseiðs gata aurum fylkir. |
Թարգմանություն. Հարստություն.աղբյուր պառակտման մտերիմների, կրակը ծովի և ուղին օձի: |
Ֆեհու ռունան հին նորվեգական ռունային երգի մեջ.
| Fé vældr frænda róge; føðesk ulfr í skóge. |
Թարգմանություն. Հարստությունն աղբյուր է մտերիմների պառակտման,գայլն ապրում է անտառում: |
Անունը. Ūruz/Ուրուզ
Հնչողությունը. [u(ː)]
Նշանակությունը.«Վայրի ցուլ»
Երկրորդ ռունան Ուրուզն է, որը ներկայացնում է ուժ ու ճկունություն: Ռունայի ձևը հիշեցնում է վայրի ցուլ, որը պատրաստվում է հարձակման: Հին ժամանակներում տղան հասունության հասնելու համար պետք է գնար որսի ու առանց զենքի վայրի ցուլ սպաներ, որպեսզի ապացուցեր իր ուժը: Ուրուզ ռունան սերտորեն կապված է ջրի հետ ու սառույցի տարրերի հետ, նրա անվան մեկ ուրիշ տարբերակ հնչում է «ûram», «ջուր»/«հրաթեփ» նշանակությամբ:
Ուրուզ ռունան հին իսլանդական ռունային երգի մեջ.
| Úr er skýja grátr ok skára þverrir ok hirðis hatr. umbre vísi |
Թարգմանություն. Ցնցուղ,ողբն է ամպերի ու ավերումը ծղոտի բերքի, ատելի է նա հովվի համար: |
Ուրուզ ռունան հին նորվեգական ռունային երգի մեջ.
| Úr er af illu jarne; opt løypr ræinn á hjarne. |
Թարգմանություն. Հրաթեփ (шлак) է մնում վատ երկաթից,Հյուսիսային եղջերուն հաճախ սլանում է սառած ձյան վրայով: |
Անունը. Þurisaz/Թուրիսազ
Հնչողությունը. [θ], [ð]
Նշանակությունը. «Թոր աստվածը», «հսկա»
(հայերենում [θ] հնչյունի համարժեք չլինելու պատճառով մենք այն գրի կառնենք որպես «թ», որպեսզի տարբերակենք [t]՝ «տ» հնչյունից)
Թուրիսազը մի կողմից Թոր աստծո մուրճն է, որի միջոցով նա մարդկանց ու աստվածներին պաշտպանում էր հսկաներից՝ քաոսից, բնության չսանձված ուժերից, մյուս կողմից՝ ներկայացնում է նաև հենց նույն այդ քաոսը: Թուրիսազն արական, ֆալլիկ, ագրեսսիվ ռունա է, այն ունի նաև «փուշ» նշանակությունը:
Թուրիսազը մի կողմից Թոր աստծո մուրճն է, որի միջոցով նա մարդկանց ու աստվածներին պաշտպանում էր հսկաներից՝ քաոսից, բնության չսանձված ուժերից, մյուս կողմից՝ ներկայացնում է նաև հենց նույն այդ քաոսը: Թուրիսազն արական, ֆալլիկ, ագրեսսիվ ռունա է, այն ունի նաև «փուշ» նշանակությունը:
Թուրիսազ ռունան հին իսլանդական ռունային երգի մեջ.
| Þurs er kvenna kvöl ok kletta búi ok varðrúnar verr. Saturnus þengill. |
Թարգմանություն. Հսկա.տառապանք կանանց ժայռում բնակվող ու ամուսինը հսկայուհու: |
Ֆեհու ռունան հին նորվեգական ռունային երգի մեջ.
| Þurs vældr kvinna kvillu; kátr værðr fár af illu. |
Թարգմանություն. Հսկան տառապանք է բերում կանանց,դժբախտությունը քիչ մարդկանց կարող է ուրախացնել: |
Անունը. Ansuz/Անսուզ
Հնչողությունը. [a(ː)]
Նշանակությունը. «Ասերից (աստվածներից) մեկը»
Անսուզն Օդինի ռունան է, այն հակակշռում է Թուրիսազին: Այն նման է Թափառականին, որի թիկնոցա ծածանվում է քամուց: Օդինը նաև կապակցող, հաղորդակցվող, խոսքի աստված է, ինչպես երևում է քամու հետ կապից:
Անսուզ ռունան հին իսլանդական ռունային երգի մեջ.
| Óss er algingautr ok ásgarðs jöfurr, ok valhallar vísi. Jupiter oddviti. |
Թարգմանություն. Աստված.տարեց Գաուտը և արքայազնը Ասգարդի և իշխանը Վալհալլայի: |
Անսուզ ռունան հին նորվեգական ռունային երգի մեջ.
| Óss er flæstra færða fo,r; en skalpr er sværða. |
Թարգմանություն. Գետաբերանն ուղին է շատ ճանապարհորդությունների,բայց թրերին պատյան է: |
Անունը. Raidô/Րայդո
Հնչողությունը. [r]
Նշանակությունը. «Ձի քշել», «ճանապարհորդություն»
Րայդո ռունան հին իսլանդական ռունային երգի մեջ.
| Reið er sitjandi sæla ok snúðig ferð ok jórs erfiði. iter ræsir. |
Թարգմանություն. Ձի քշել.ուրախությունը հեծյալի և արագ ճամփորդություն և չարչարանքը նժույգի: |
Րայդո ռունան հին նորվեգական ռունային երգի մեջ.
| Ræið kveða rossom væsta; Reginn sló sværðet bæzta. |
Թարգմանություն. Ասում են՝ ձի քշելուց վատ բան չկա ձիու համար,Րեգինը դարբնեց լավագույն թուրը: |
Անունը. Kenaz, Kaunan/Կենազ, Կաունան
Հնչողությունը. [k]
Նշանակությունը. «Ջահ» (kenaz), «խոց» (kaunan)
Կենազ/Կաունան ռունան հին իսլանդական ռունային երգի մեջ.
| Kaun er barna böl ok bardaga [för] ok holdfúa hús. flagella konungr. |
Թարգմանություն. Խոց.Հիվանդություն՝ մահացու երեխաներին ու ցավալի կետ ու բնակատեղի նեխման: |
Կենազ/Կաունան ռունան հին նորվեգական ռունային երգի մեջ.
| Kaun er barna bo,lvan; bo,l gørver nán fo,lvan. |
Թարգմանություն. Խոցը մահացու է երեխաներին,մահը դիակը գունատ է դարձնում: |
Անունը. Gebô/Գեբո
Հնչողությունը. [ɡ]
Նշանակությունը. «Պարգև», «նվեր»
Գեբո (գիֆու) ռունան անգլո-սաքսոնական ռունային երգի մեջ.
| Fé er frænda róg ok flæðar viti ok grafseiðs gata aurum fylkir. |
Թարգմանություն. Առատաձեռնությունը հարգանք ու պատիվ է բերում,որոնք արժանապատվությունն են ավելացնում, այն օգնություն ու կերակուր է տալիս ջարդված մարդկանց, ովքեր մնացած ամեն ինչից զուրկ են: |
Անունը. Wunjō/Վունյո
Հնչողությունը. [w]
Նշանակությունը. «Ուրախություն»
Վունյո ռունան նշանակում է «ուրախություն», «երանություն»:
Վունյո (Վինն) ռունան անգլո-սաքսոնական ռունային երգի մեջ.
| Ƿenne bruceþ, ðe can ƿeana lyt sares and sorge and him sylfa hæf blæd and blysse and eac byrga geniht. |
Թարգմանություն. Երանությունը վայելում է նա, ով ոչ ցավ գիտի,ոչ ափսոսանք, ոչ անհանգստություն, ու ինքն ունի բարգավաճում ու բավականաչափ լավ տուն: |